لغات املایی درس سوم

روان خوانی

                                            شعر یاد حسین(ع)

قالب شعر (غزل) است.                   ردیف شعر: تشنه

کلمات قافیه شعر: سخنور، یکسر، یاور، بر(خشکی)، بر(کنار، سینه)، اصغر، کوثر، محشر

حروف مشترک قافیه های شعر: (-َر)

تف:گرما، سوزش، داغ            کام: دهان           سخنور: شاعر، سخن­گو

دشت بلا: کربلا                   خسرو: پادشاه        یاور: یاری گر

کوثر: چشمه ای در بهشت                    صف محشر: صحرای قیامت

ره بردن: رسیدن       پرتَف: سوزان           آل: خاندان   

عطشان: تشنه         احمد: لقب حضرت محمد(ص)

حیدر: لقب حضرت علی(ع)               شط: رود             لب شط: ساحل رود

آرایه­ی جناس تام: آوردن دو واژه که درلفظ مشترک و در معنی متفاوت باشد.

آرایه مراعات نظیر: به آوردن اعضای یک مجموعه و رعایت خویشاوندی کلمات در شعر گویند.

شعار: خلاصه و فشرده خواسته ها و آرمان های یک گروه یا یک ملت است.

معنی بیت اول: از شدت گرمای دل چنان تشنه شد که تمام ردیف شعرش تشنه شده است.

معنی بیت دوم: افسوس که آن روز در کربلا آن پادشاه بدون لشکر و بدون یارس گر تشنه بود.

معنی بیت سوم: با لب های خشکیده و دل های سوخته و چشمانی تر در دریای کربلا در آن خشکی غرق بود.

معنی بیت چهارم: مانند ماهی که از آب بیرون می افتد اهل بیت پیامبر در حالی که دلشان در سینه می سوخت می تپیدند.

معنی بیت پنجم: خاندان حضرت محمد(ص) در حالی که همه تشنه بودند فرزندان حضرت علی از جمله علی اکبر و علی اصغر تشنه بودند.

معنی بیت ششم: کسی که بر ساحل چشمه کوثر تشنگان را سیراب می کند به کدامین گناه در کنار آب در حالی که تشنه است کشته شود.

معنی بیت هفتم: وقتی که عباس جوان به آب فرات رسید به یاد تشنگی امام حسین تا قیامت تشنه ماند.

معنی بیت هشتم: ای کاش شاعر(فدایی مازندرانی) در روز عاشورا فدای حسین می شد تا در صف سوزان صحرای قیامت تشنه نمی ماند.

حکایت همدلی و اتحاد

واحد شمارش تیر چوبه است.               به سر ببرید: زندگی کنید.

چیره: پیروز                                        ظفرمند: پیروز   

غلغل سماور- فضاي اتاق- دانه­هاي تسبيح – زمزمه­کردن- کاسه­ي بلور- دهه­ي فجر- اجراي سرود- سراي اميد- ختم صلوات- مصادف با اربعين- شعار جمعيّت- ظالم و فاسد- بغض سنگين – تولّد نوه- پرده­ي اشک- غرور و افتخار- بوي گلاب- مکالمات تلفني- سرِ سطر- حقّ مسلّم- عبارت آهنگين- خلاصه و فشرده- خواسته­ها و آرمان­ها- لحن حماسي- أجر و ثواب- خطا و صواب- جامع­التّواريخ- خواجه رشيد­الدّين فضل­الله- ظفرمند و پيروز- چوبه­ي تير- يادگار انقلاب- راه­پيمايي بزرگ- الله اکبر- صداي اعتراض- محبّت آميز.

چشمان مادر بزرگ

غلغل: کنایه از جوشیدن. صدای جوشیدن سماور.

تسبیح: سبحان الله گفتن. ذکر خدا را گفتن.  به مهره­هایی که آن ها را بر رشته می کردند و به وسیله­اش  به شمارش ذکر می­پرداختند سبحه می­گفتند. اکنون بعد از سالیان زیاد تسبیح جای سبحه را گرفته و از معنای عمیق«تسبیح: ذکر و یاد خداوند» نیز تنها به «دانه­های در رسته کشیده»  بسنده شده است. حافظ می­فرماید:

رشته­ی تسبیح اگر بگسست‌، معذورم بدار

دستم اندر دامنِ ساقیِ سیمین ساق بود

معنی «الهم صلی علی محمدٍ و آل محمد»: خداوندا بر محمد و خاندان او درود فرست.             می­لغزید: سر می­خورد         فضل: لطف. نیکویی

اربعین: چهلمین روز شهادت امام حسین(ع) معروف به اربعین حسینی­است.

دهه­ی فجر: ده روز پیروزی انقلاب اسلامی که از دوازده بهمن شروع شده و در بیست و دوم بهمن به نتیجه رسید، «دهه­ی فجر» گویند.                    دهه: هر ده روز یا ده سال را می­گویند. 

سده: برابر با یک قرن.( به یکی از جشن‌های همگانی ایران کهن نیز می­گویند که در آغاز شامگاه دهم بهمن‌ماه برابر با آبان روز از بهمن ماه با افروختن هیزمی که مردمان، از پگاه بر بام خانه خود یا بر بلندی کوهستان گرد آورده‌اند، آغاز می‌شود. جشن سده یک جشن ملی ایرانیان است و به هیچ دین و مذهبی مربوط نیست.)

هزاره: هر یک هزار سال را می­گویند.           مصادف: هم­زمان                    آمیخته: مخلوط

التماس: خواهش، تمنّا.                        بغض: گریه­ی فرو خورده.

قند در دلش آب می­کردند: بسیار شادمان بود                  غلغله: ازدحام، هیاهو. هم­همه  

مضاف و مضاف­الیه: اگر دو اسم به دنبالِ یکدیگر بیایند و به وسیله­ی(-ِ کسره) به هم متصّل شده باشند، به اسمِ اوّلی«مضاف» و به اسمِ دوم«مضاف­الیه» می­گوییم. مثال:

باغِ آرزو (باغ: اسم اوّل و مضاف) + (-ِ) + (آرزو:اسمِ دوم و مضاف­الیه).   دلِ شیر

اضافه­ی تشبیهی چیست: اگر مضاف و مضاف­الیه رکن اوّل و دوم تشبیه باشد، حاصلِ کار اضافه­ی تشبیهی خواهد بود.

آیینه­یِ چشم: (آیینه: رکن دوم، مشبّه­به) و (چشم: رکن اوّل، مشبّه) (اضافه­ی تشبیهی)

پرده­ی اشک: (پرده: رکن دوم، مشبّه­به) و (اشک: رکن اوّل، مشبّه) (اضافه­ی تشبیهی)

غلغل: کنایه از جوشیدن، جوش خوردن                            زمزمه: زیر لب سخن گفتن

نکته­ی نگارشی درس ۳

کاربردهای نشانه­ی نگارشی(-)(خط جدایی و خط پیوند)

تهیه کنندگان: اشکان منصوری و امیرسام نونهال    

خط جدایی:

۱ - عبارت معترضه ای که نسبتاً ازمتن جمله ای دور باشدو یا برای تاکید بیشتر روی جمله وعبارت متعرضه،آن را به جای دو دررنگ در میان دو خط جدایی قرار می دهیم:

مثال:

الف- چنین ادعایی-مطمینم که شما هم با من هم عقیده هستید-کمال بی انصاف(دوری)

ب- فرمانده مردی شجاع،قوی،با تجربه-ولی سهل انگاربود

۲ - برای جدا کردن اعداد،کلمات یاحروفی که به هنگام شمردن اجزاءچیزی به کار می رود:

مثال:

                 - بدن حشرات از سه قسمت زیر تشکیل شده   

۳ - برای نشان دادن تغییر ناگهانی و غیرمنتظره که در فکر پیدا می شود:

مثال:

الف- وقتی که دیدمش صریحاً گفتم او-راستی چه لزومی دارد که آن را تکرار کنم؟

۴ - برای سرجمع کردن فاعل جمله هنگامی که از چند کلمه ی پراکنده تشکیل شده باشد:

مثال:

الف- قدرت،ثروت،مقام- این ها چیزهایی هستند که او به دنبالش است

۵ - هنگامی که «از»،«تا»یا«ای»برای مسافت وزمان حذف شود:

مثال:

تهران- مشهد    یاسوج- بیرجند

۷ - در داستان نویسی برای شروع گفته های هر طرف مکالمه این علامت را قبل از شروع اولّین جمله و سرسطر می نویسیم وی قبل از بکار بردن آن باید مشخص کرده باشیم که جمله مربوط به کیست:

مثال:

جواد: سلام                         - .....

حسن: سلام                       - ......

 ۸- در نمایشه نامه نویسی برای فاصله بین گوینده و گفته ی او به جای (دو نقطه) اغلب از این نشانه(وگاه فقط از فاصله)استفاده می شود.

خط پیوند(-)

1-     این نشانه برای پیوند اجزاء کلمات یا عبارت مرکب به کار می رود.(اکثر این کلمات وعبارت ها در زبان فارسی بدون خط پیوند نوشته می شوند و بسیار به هم می چسبند.

  مثال:چهار- راه

2-     در هنگام ترجمه ی مطالب علمی اسامی یا صفات مرکبی ساخته می شود که لازم است پیوند میانشان بکار رود:

   مثال: . . . این فیزیکی از هنر های مشترک  ایرانی- افغانی است.

3- هرگاه جای ناخوانابود      برای فعل تمام یک عبارت مرکب در آخر سطرنباشد می توان قسمتی از آن را در آخر سطر  نوشت،نشان پیوند را بعد از آن قرار داد و بقیه ی آن را به ابتدای سطر بعدی منتقل نمود. البته اگر عبارت  دوجزئی باشد و بتوان آن را از هم جدا کرد:

 مثال:

...دیروزآقای نادری-

شه مردان

مسلم: مسلمان                 مسلمِ اوّل: اوّلین مسلمان.

شه: مخفف شاه به معنی بزرگ. بنا به روایات، اولین مردی که به حضرت پیامبر ایمان آورد، علی(ع) بوده­است.

معنی مصرع دوم: سرمایه­ی ایمان عاشقانه حضرت علی است.

ولا: عشق، محبّت، دوستی          دودمان: ایل و تبار

معنی بیت دوم: زندگی من از محبت و عشق به خاندان و اهل بیت حضرت علی مایه می گیرد و از این جهت است که مانند جواهری ارزشمند درخشان و تابناک شده ام.

کائنات: به معنیِ موجودات، کلّ هستی. جمعِ مونث سالم از کائن و کائنه .

آیین­پذیر: پیرو، مطیع.                 دوده: دودمان، خاندان. سلسله

معنی بیت سوم: فرمایشات حضرت علی، باعث نیرو گرفتن دین اسلام است و همه­ی موجودات از دودمان و خاندان  او اطاعت می­کنند.     قوّت: نیرو.          مبین: آشکار          

دین مبین: دین اسلام         فرموده: فرمایش، سخن.

معنی بیت چهارم: خاک بی مقداری هستم که از مهر و محبت علی مانند آیینه زلال و شفاف شده ام و سینه ام آتشکده ی عشق اوست. این بیت آرایه ی حس آمیزی نیز دارد.

حس آمیزی: خیال انگیز کردن شعر و نوشته های ادبی با آمیختن حواس پنجگانه را حس آمیزی گویند. مثال:

- بوی بهبود در اوضاع جهان می شنوم.                               - من صدای تپش پنجره را می بینم.

اسامی و القاب معروف علی(ع): اسدالله- ابوتراب- ابوالحسن- امیرالمومنین- حیدر کرار . ...

معنی بیت پنجم: کسی که به راز و رمز زندگی آگاهی دارد به اسرار و حکمت اسامی حضرت علی نیز آگاه است.

معنی بیت ششم: حضرت علی دروازه­ی شهر علم است و تمام دنیا زیر پرچم اطاعت اویند.(تلمیح به حدیث پیامبر: انا مدینه العلم و علیّ بابها: من شهر علمم و علی در آن است.)                     حجاز: سرزمین عربستان.

که من شهر علمم علی ام در است                           درست این سخن گفت پیغمبر است.

تلمیح: اگر نویسنده و شاعر در بین کلام به آیه، حدیث، داستان یا حکایتی معروف اشاره کند، از آرایه­ی تلمیح بهره­برده است.

خلیل: دوست          خلیل الله: دوست خدا. لقب حضرت ابراهیم.         بیت هفتم: عشق­ورزی در لحظات سختی و معنی بیت هفت: دشواری خوش و شیرین است و مانند ابراهیمِ خلیل­الله باید با عشق از شعله­ها گل چید و آتش را به گلستان تبدیل کرد. تلمیح به داستان حضرت ابراهیم که نمرود(پادشاه وقت) او را به آتش انداخت ولی آتش به فرمان خداوند برای ابراهیم سرد و گلستان شد.(یا ناراٌ کونی برداٌ و سلاماٌ).

معنی بیت هشتم: اگر نمی توان در این دنیا مانند مردان زندگی مردانه داشت ولی می توان مانند مردان شهادت را در آغوش کشید. تلمیح به نوع شهادت علی (ع) دارد.

نکته ی ادبی درس دوم

تلميح                                                                                                            

در لغت به معنای«به گوشه­ي چشم نگاه کردن». شاعر يا نويسنده گاهي براي زيباتر ساختن سخن و تأثيرگذاري بيش­ترِ آن، به اشاره و غيرِ مستقيم از آيات، روايات، احاديث، داستان­ها و روي­دادهاي مهمّ تاريخي و ... استفاده مي­کند

به اين شيوه­ي بهره­گيري از کلام، «تلميح» مي­گويند.

کتاب درسي:

نه محقّق بُود نه دانشمند

چارپايي بر او کتابي چند                                             «سعدي»

تلميح به آيه­ي 5 سوره­ي جمعه«مثلُ­الّذين حملوا التّوراتَ ثمَّ لَم يحملوها کمثلِ الحمارِ يحملُ الاسفار»حال کساني که عمل کردن به تورات بر دوش آن­هاست ولي به آن عمل نمي­کنند، مثل خري است که چند کتاب بر دوش خود حمل مي­کند(بدون آن­که از آن­ها باخبر باشد).

**

ذات او دروازه­ي شهر علوم

زيرِ فرمانش حجاز و چين و روم

*

که من شهرِ علمم عليّ­ام در است

درست اين سخن گفتِ پيغمبر است                              «فردوسي»

خود ارزيابي

در بيت­هاي زير آرايه­­ي تلميح را مشخّص کنيد:

خليل آتشين سخن! تبر به دوشِ بت­شکن!

خداي ما دوباره سنگ و چوب شد، نيامدي!

**

«سياوش»­وار بيرون آمدم از امتحان، گرچه

دلِ «سودابه»­سانت هرچه آتش بود، با خود داشت                      «محمّدعلي بهمني»

**

عشق با دشوار ورزيدن خوش است

چون خليل از شعله گل چيدن خوش است

**

افتد اگر گذارِ خليل اندر آن مقام

قربان کند دوباره پسر در مناي توس

**

من از کدامين رُستمت تاوان بگيرم؟

اي قلبِ خنجر خورده، سهرابي­ترينم!                                    «نادر بختياري»

**

دوباره پلکِ دلم مي­پد، نشانه­ي چيست؟

شنيده­ام که مي­آيد کسي به مهماني                                    «قيصر امين­پور»

**

من از اين سمت مي­بينم سواري را و اسبي را

افق­ها سبز در سبزند و او فانوس در دست است

گروه کلمات املایی درس دوم

کائنات و هستي- اقبال لاهوري- حجاز و چين- دين مبين- مبيّن اسلام- قوت غالب- قوّت و نيرو- سرّ اسما- دوده و دودمان- ولاي علي- اشاره و تلميح- صف مقدّم- مقدمِ حاضرین- خليل­الله- تأثيرگذاري- احاديث و روايات- شيوه­ي بهره­گيري- تشخيص تفاوت- تشديد و مشدّد.

اسلام و انقلاب اسلامی

 Ø      صبحِ صادق، قدرتِ کاذب شکست   رشته­های دامِ اهریمن، گسست. «حمید سبزواری»

 صادق: راست گفتار، راست­گو                کاذب: دروغ­گو، دروغین، دروغین.

اهریمن: دیو، شیطان                          گسست: پاره شد.

حضور کلمات متضاد«صادق و کاذب» موجب آرایه­ی تضاد شده است.

معنی بیت: صبح واقعی طلوع کرد(امام آمد) و قدرت و شکوه صبح کاذب(رزیم شاهنشاهی) را در هم شکست و تار و پود دامِ شیطان(شاه پهلوی) را از هم گسست(نابودش کرد).

                                    انقلاب اسلامی، تولّدی دیگر

معاصر: هم­دوره، هم عصر   ویژه: مخصوص

جلوه: رنگ و رو، زیبایی

خفقان: اضطراب، خفگی، دل­مردگی

استبداد: خودسری، خودکامگی

پرتو: نور، روشنایی       همّت: تلاش، کوشش

بیدادگری: ستمگری        بیداد: ستم، ظلم 

داد: انصاف، عدل.       نمایان: آشکار، پدیدار

بنیاد: پایه، اساس، بنیان    سامان: نظم و ترتیب   

بنیادی­ترین: اساسی­ترین، اصلی­ترین.

مجاهد: مبارز، جنگ­جو    عرصه: میدان.    دوگانگی: تفرقه، پراکندگی.   پیشوایی: رهبری، جلوداری.        فرزانه: حکیم، دانا، دانشمند.        رایحه: بویّ خوش

مشام: دماغ، بینی.                 دیار: سرزمین، جمعِ دار(خانه)     تعالیم: آموزه­ها، آموزش­ها.

هویّت: چیستی.                 زایا: زنده، زاینده، پویا، پر نشاط.            تکریم: بزرگ داشت.

قلمرو: سرزمین      انسجام: وحدت، یک­پارچگی.          نسل: هر پانزده سال، یک نسل است.

منش: رفتار                   واقعه: رویداد، حادثه، اتّفاق              حماسه: دلیری، شجاعت

درون­مایه: محتوا، مضمون، اندیشه.        آرمان­ها: آرزوهای جمعی.

گروه کلمات املایی ستایش و درس اوّل:

 دفتر عنوان­ها- طلعت- مستوره­ی کردستانی- مونس روان- کارگشای- اساس هستی- قصّه­ی نانموده- عنایت الهی- نور و ظلمت- نظامی گنجوی- ایزدِ دانا- صانع و افریننده- حیّ توانا- لایق و سزا- واسطه­ی پیامبران- ارسالِ رسُل- ابلاغِ کتب- رمیده و آرمیده- عفوِ خطاپوش- پادشاهانِ گردن­فراز- دامِ هوا- راهِ هُدی- ربّی و سیّدی- منشآت قائم­مقامِ فراهانی.

جلوه­اي ويژه– فروپاشي نظام – انقلاب شورانگيز – خفقان و استبداد- عصرِ بيدادگري- قلمرو نثر- يأس و نا اميدي- عرصه­ي حق­طلبي- دوگانگي جامعه- از ميان برخاستن- گذشت سده­ها- خيزش و قيام-  بنيان­گذار فرزانه- رايحه­ي دل­انگيز- واژه­ي مشام- سرچشمه­ي زايا-  پاينده و استوار- طراوت و کرامت- آلوده و مسموم- مظاهر تمدّن- خنده و تمسخر- مصلح و نيک­انديش- تصوير و ترسيم- ذهنيّت حاکم- صلاح و سعادت- زايا و نظام­مند- لهجه­ها و گويش­ها- زبان معيار- نسل معاصر- ايثار و شهادت- بلوغ معنوي- درنگ و تأمّل- تباهي دوران- پرهيز از شکسته­نويسي.

ستایش

ای نام نکوی تو سر دفتر دیوان ها              وی طلعت روی تو زینت ده عنوان ها

معنی بیت: ای خدایی که نام خوبت، سرآغاز هر گفته و نوشته؛ و ای کسی که دیدارِ جمالت، زینت بخشِ هر کتابِ شعری است.  

مستوره کردستانی: (1220 - 12۶4 قمری)«ماه شرف خانم» فرزند ابوالحسن مستوره کردستانی، متولد سنندج، شاعری است که به دو زبان فارسی و کردی  شعر سروده است. او را نخستین زن تاریخ­نویس کُردِ ایران شمرده­اند. از اثارِ او می­توان به «دیوانِ شعر» و «تاریخِ اردلان» اشاره کرد.

ای نام تو بهترین سرآغاز

قالب این شعر، مثنوی­است و از کتاب«لیلی و مجنون نظامی گنجوی» انتخاب شده­است. 

مثنوی: در لغت به معنی«دوتایی» و در اصطلاح به شعری می­گویند که مصراع های آن دو به دو هم قافیه باشد و قافیه­ی هر بیت آن با ابیات دیگر متفاوت باشد.

«بی­نامِ تو نامه کی کنم باز؟»: نوع سؤال مطرح شده در بیت از نوعِ«انکاری/تأکیدی» است.

سؤال تأکیدی: سؤالی که هدف از مطرح کردن آن رسیدن به پاسخ نیست بلکه تأکید مطلب است.

مثال: زمانی که ساعت از ۱۰ شب رد می شود و مادر می پرسد« بهراد! نمی خوای بخوابی؟» ایشان نظر  «بهراد» را در مورد خوابیدن نمی پرسند. بلکه تاکید می کنند که برای بیدار شدن به موقع باید بخوابد.

فضل خدای را که تواند شمار کرد؟       یا کیست آن که شکر یکی از هزار کرد؟

مونس: همدم، یاور.                          روان: روح، جان.

کارگشای: گشایشگر، آسان کننده­ی کار.     هست کن: آفریننده از هیچ.

خداوند آفریده هایش را از هیچ می سازد ولی انسان از طبیعت و یا از آفریده های سایر انسان ها برای ابداعاتش بهره می گیرد.

اساس: بنیان، ریشه، پایه.              اساس هستی: ارکان وجود(آب و باد و خاک و آتش)

کوته: مخفّفِ (سبک شده­ی)کوتاه.   دراز دستی: ستم، تجاوز.

کوته زِ درت، دراز دستی: ستم و طلم از درگاهِ تو دور است.

نانموده: آشکار نشده، پنهانی.                                   عنایت: توجه، لطف.

هم تو به عنایت الهی ... : باز تو ای خدا! با لطف و توجه خود، مرا به آن­جا که دوست داری، هدایت کن.

ظلمت: تاریکی. متضادِّ نور: روشنایی

گروه واژه های متضاد:

آغاز=} انجام                         سرآغاز=} سرانجام

آشکار=} نهان                        پیدا=} پنهان

شروع=} پایان                       تاریک=} روشن 

صادق=} کاذب                      مبدأ=} مقصد

حضور واژه های متضاد در ابیات و نوشته های ادبی را آرایه­ی تضاد می گویند.

رهایی: نجات، خلاص

از ظلمتِ خود رهایی­ام ده ... : خدایا مرا از تاریکی­هایِ درونم نجات بده و با نورِ خود آشنایم کن.

کلمات قافیه: آشنایی ام/ رهایی ام(ده: ردیف بیت است). 

حکیم الیاس بن یوسف بن زکی بن موید نظامی گنجوی از استادان بزرگ سخن و از ارکان شعر فارسی است . تولد وی در شهرگنجه  سال 530 ه.ق در حوالی آذربایجان بوده ­است. نظامی غیر از دیوانی که عدد ابیات آن را دولتشاه بیست هزار بیت نوشته و اکنون فقط مقداری از آن در دست است پنج مثنوی مشهور بنام پنج گنج دارد که آن را خمسه نظامی می گویند . 

مثنوی های پنج گنج عبارتند از : 1- «مخزن الاسرار» 2- «خسرو و شیرین» 3- «هفت­پیکر» 4- «لیلی و مجنون» 5- «اسکندر نامه» البته نظامی غیر از پنج گنج دیوان قصاید و غزلیاتی هم داشت .

نظامی در سال 624 در گذشت ودیار فانی را وداع گفت .

Ø      اوّل دفتر به نام ایزد دانا           صانعِ پروردگارِ حیِّ توانا                              «سعدی»

ایزد: یزدان، یکی از نام­های خداوند          صانع: صنعتگر، آفریننده          حیّ: زنده، نامیرا

سعدی: از شاعران و نویسندگان قرن هفتم هجری. آثار وی: «گلستان 655 هـ.ق به نثر مسجّع» و «بوستان، 656 هـ.ق» و کلّیّات(قصاید، غزلیّات، هزلیّات).